Pomaklar öncelikle Osmanlının Balkan coğrafyasına bıraktığı miraslardan birisi ve belkide en tartışmalı etnik kimliktir. Tartışmalı bir kimlik olmasının en önemli sebebi balkanlarda politika sahibi ülkelerin Pomakların herhangi bir özelliğini ön plana çıkartarak kendi siyasi malzemeleri olarak kullanma istekleridir. Bulgarların Slavik karakterli Pomakça ve ırki özellikleri gösterge alarak Müslüman Bulgar tanımlaması, Türklerin ise Osmanlı zamanında Müslümanlaşmış ve Ortodoks Slav Bulgar devleti tanımlamasında kendine yer edinememiş bu toplumun doğal bir içgüdüyle Osmanlının devamı niteliğindeki İslami-Türk karaktere sığınmalarını kimlik tanımlaması olarak kullanması ve Yunan hükümetinin Batı Trakya'da Pomakları ön plana çıkararak bölgede Türk etkisini kırma isteği ve bu yönde geliştirdikleri Pomakların kökenini akla mantığa uymayacak unsurlara dayandırmak istemesi veya sözde kültürel destekler siyasi malzemeler için örnek teşkil etmektedirler.
Bu politikalar altında köken konusunda tanımlama yapmak çok zor olmakla beraber Pomakları Boşnaklarla mukayese etmek daha doğrudur. Müslüman olmuş, Slav baskın karakterli ve benzer kaderi paylaşan bu iki halk kendilerinin ait olduğu üst kimliklerinden ayrışmış ve ulus devlet tanımlaması dışında ayrı bir kimlik olarak değerlendirilmiştir. Her iki halkın din değiştirmelerinde benzer koşullar etkili olmuştur.
Bunun yanında iki toplum arasında doğal olarak bazı farklılıklar da bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi Boşnaklarda etnik kimliğinin oluşumunda Türk etkisinin sınırlı olmasına karşın coğrafi ve tarihsel nedenlerle Pomaklarda bu etkinin daha fazla olmasıdır ama bu veriler genel olan baskın Slav karakterlerini değiştirmez. Yani Pomaklar, Müslüman Slavlar gurubuna girerler.
İki toplumun İslamiyet'le tanışması aşağı yukarı aynı zamanlarda gerçekleşmiştir. İslamiyeti seçmelerindeki en büyük etmenlerden birisi Ortodoks kiliseye tepki amaçlı kurulan Bogomilizmin Osmanlının bölgeye gelmesinden kısa bir süre önce zayıflamaya başlaması ve nihayetinde Osmanlı yönetimi ile gelen İslamiyet'in geriye kalan Bogomilizm mensubu bazı topluluklar tarafından benimsenmesidir.
Bunun yanında Osmanlı yönetiminde bölgede hoşgörü ve huzur ortamı ile beraber Müslümanlara sağlanan ekonomik ayrıcalıklar diğer bazı bölge insanlarının da İslamiyet'i seçmelerini sağlamıştır.
Sayın Kemal Gözlerin yaptığı araştırmada XV. ve XVI.yy'da Bulgaristan'da Lofça (Lovec) yöresindeki tahrir defterleri incelendiğinde soy ağacının en başında yer alan baba isminin "Veled-i Abdullah" -"Allah'ın kulu" tanımlaması genellikle tarihçiler tarafından mühtediler (din değiştirenler) tarafından Hristiyan olan babalarının isimlerini deşifre etmek istemedikleri şeklinde yorumlanması bölgede değişik tarihlerde İslamizasyon olduğu konusuna basit bir örnektir.
İşte tüm bu veriler ışığında Osmanlıda yapılan etnisiteye dayalı olmayan Müslüman - gayri Müslüman tanımlaması Osmanlının balkanlarda güç yitirmeye başladığı 19.yy'da yerini bölge ülkeleri tarafından Müslümanlığı seçen bu toplumlara verilen etnik tanımlamalara bırakmıştır. "Pomak" kelimesinin ilk defa telaffuzu da bu döneme rastlamaktadır.
Bu değerlendirmeler ışığında Pomakları içinde Türk ve diğer etnik unsurları da barındıran baskın Slav karakterli Müslümanlar olarak değerlendirmek ve kendine özgün bir toplum olduğunu kabul etmek objektiflik açısından daha isabetli olmaktadır.
Keza özellikle Balkanlarda olmak üzere dünyada hiçbir toplumun etnik kökeni için safkan, katışıksız gibi benzer tanımlamalar yapılamaz, yapılması imkansızdır.
Pomakça
Pomakça, Hint-Avrupa dilleri ailesinden, Güney Slav dillerine bağlı dildir.
Pomakça Bulgarcaya çok yakındır ve bu iki dil arasında karşılıklı anlaşılabilirlik mümkündür. Fakat Pomakça'da büyük oranda Türkçe sözcükler bulunur, bu yüzden Bulgarların büyük bir kısmı Pomakça'yı anlamakta güçlük çekiyorlar. Pomakçanın eğitim dili olmaması nedeniyle dil çok fazla gelişememiş ve bölgedeki diğer Slav dilleriyle ayrımı derinleşmiştir. Pomakların konuştukları dil güney Slavca dil gurubunun bir şivesidir. Pomakça'da harf yapısı aynı Bulgarca'da olduğu gibidir. Kiril Alfabesi ile yazımı daha kolaydır. ya-ts-ch gibi seslerin karşılıkları genellikle Latince tek harf ile ifade edilemez. Bilinen beş tane şive veya ağzı vardır. Bunlar;
Lofça yöresi Pomakçası (Bulgarcaya benzer)
Rodop bölgesi Pomakçası (Bulgarcaya benzer)
Batı Trakya bölgesi Pomakçası (Bulgarcaya benzer)
Drama, Karacaova ve Tikveş bölgeleri Pomakçası (Makedoncaya benzer)
Gora (Arnavutluk) Pomakçası (Makedoncaya benzer)
Pomakça'da Sayılar
- 1 - Edin
- 2 - Dve
- 3 - Tri
- 4 - Četri
- 5 - Pjet
- 6 - Šjes
- 7 - Šedem
- 8 - Osem
- 9 - Devet
- 10 -Deset
- 20 - Dvedeset
- 50 - Pjetdeset
- 100 - Sto
- 200 - Dvesto
- 500 - Pjetsto
- 1000 - Hiljada, Tisuača
Pratik Pomakça Cümleler (Selanik-Vodina şivesi)
- Znaješ li pomaški? - Pomakça bilir misin?
- Jas, Pomak sam - Ben, Pomak'ım
- Da, ubavu znam - Evet, iyi bilirim.
- Da prikazvaš pomaški, znaješ li? - Pomakça anlatasın, bilir misin?
- Jas samo malku pomaški znam - Ben sadece biraz Pomakça bilirim.
- Kak ta zuvat? - Adın nedir?
- Zuvot ma Sulejman - Adım Süleyman
- Kolko si gudini? - Kaç yaşındasın?
- Na sedjam gudini - Yedi yaşındayım
- Va den vremetu nogu ubavu - Bu gün hava çok güzeldir.
- Djeka vodiš? - Nereye gidiyorsun?
- Jas vodam na selotu - Ben köye gidiyorum.
- Jas še vorvam na kasabota - Ben kasabaya döneceğim.
Pratik Pomakça Kelime Bilgisi
- Bulgarski - Bulgarca
- Grcki - Yunanca
- Semejstvo - Aile
- Majka - Anne
- Bubajko - Baba
- Nina - Nine
- Babu - Dede
- Koašta - Ev
- Daje, dajčo - Dayı
- Midžu- Amca
- Tetja - Teyze
- Inište - Enişte
- Kaka - Abla
- Aga - Ağabey
Türkiye
Pomakların Türkiye'ye gelişi 1878 (eski takvime göre 1293 ve bu yüzden Türkiye'de genelde 93 muhaciri (macırı) adlandırması da yapılmaktadır) yılı Osmanlı-Rus savaşından sonra ve izleyen yıllarda yaşanan göçlerle yoğunluk kazanmıştır.Çanakkale'nin bazı ilçeleri ile Samsun, Bafra, Çarşamba, Balıkesir, Bursa, Karacabey, Gönen, Manyas, Darıca, Şevketiye, Erdek, Edincik, İnegöl, Yenice, Çan, Biga, Edirne, İpsala, Keşan, Uzunköprü, Beykoz, Çatalca, Silivri, Adapazarı, Söğütlü, Ferizli, İzmir-Bayındır, İzmir-Dikili, Kemalpaşa, Babaeski, Demirköy, İğneada, Lüleburgaz, Pehlivanköy, Tekirdağ, Malkara'da çoğunlukla yaşarlar.
Yerleşim bölgeleri
- Meriç'in, Karahamza köyü, Yunanistan'ın Kavala ilinin Drama ilçesine bağlı Şurdilva köyünden 1924 yılının Mayıs ayında 60 hane olarak Karahamza köyüne yerleştirilmişlerdir. Küplü beldesi, Hasırcıarnavut köyü, Kavaklı köyü, Subaşı beldesi, Havsa (Azatlı) köyü. Uzunköprü'nün Karahamza, Çöpköy, Yağmurca, Sazlımalkoç, Başağıl, Kadıköy, Kadıgebren, Yağmurca köyleri. Keşan'ın Koruklu köyü, Yeşilköy, Orhaniye köyü, Suluca Köyü, Çobançeşmesi köyü, İpsala Esetçe Beldesi, Aliçopehlivan köyü, Kocahıdır Beldesi, Enez'in Sultaniçe köyü, Hacıköy, Beğendik köyü, Pazardere köyü.
- Balıkesir, Gönen'in Hafız Hüseyin Bey köyü (Rumca adı "Elbislik" Yunanistan'ın Kavala şehrine bağlı Kurtlu köyünde yaşayan Pomaklar buraya yerleştirilmiş). Hodul köyü: Bulgaristan'ın Filibe şehrinin Dren (Kızılcık anlamında) köyünden 93 Harbi'nden sonra göçmüşlerdir. Hasanbey köyü, Atıcıoba köyü, Erdek, Yukarıyapıcı, Belkıs, Ballıpınar, Düzler, Ocaklar, Narlı, İlhanlar, Gölyaka Köyü (Simavli Köyü), Doğanlar ve Turanlar Köyleri
- Manyas, İvrindi'nin Necipköy'ü, Bilecik'in Şükraniye köyü, Küplü köyü (Karacaovalı) ve Vezirhan köyü.
- Bursa, Mudanya'nın Dereköy köyü, Çanakkale'nin Çal köyü, Çan (Yaykın köyü), Irbaalan, İlyasağa köyü, Havdan köyü. Biga çevresinde ve Gelibolu, Çeşmealtı köyü, Yeniköy, Değirmendüzü, Tayfurlar Köyleri. Gemlik'in Benlik köyü.
- Lüleburgaz, Babaeski, Kofçaz, Saray, Karaağaç, Pehlivanköy, Alpullu, Katranca, Büyük Mandıra, Kuştepe köyü
- Eskişehir Osmaniye Beldesi, Beylikova İlçesi, Uzunburun Köyü.
- İstanbul, İzmir, Kırklareli, Karamürsel'in Yalakdere köyü;
- Konya, Ilgın ilçesinin Boğazkent köyü, Çumra ilçesinin Gökhüyük köyü,
- Manisa'nın Turgutalp Kasabası, Karaağaçlı köyü. Demirci'ye bağlı Şahinkaya köyü, Bardakçı Köyü.
- Tekirdağ, Şarköy'ün Yayağaç köyü. Hayrabolu, Şalgamlı Beldesi, Çerkezmüsellim Kasabası, Büyük Danişment köyü, Malkara Prafça (Çınaraltı köyü), Hayrabolu, Popköy (Kabahöyük).
- Sakarya, Ahmediye köyü (Yunanistan Pomakları)
Bulgaristan
Pomaklar, Bulgaristan'da Smolyan, Blagoevgrad, Pazarcık, Velingrad, Razlog, Yakoruda, Kırcaali, Gotse Delçev bölgelerinde ve Mesta Vadisi, Rodop Dağları'nda sıkışık alanlarda yaşamaktadır. Lofça Bölgesi civarında ise küçük Pomak grupları bulunmaktadır. Bununla birlikte Pomakların %50'si Rodop Dağları'nın güneyinde bulunmaktadır. Bulgaristan İçişleri Bakanlığı'nın 1989'da Bulgar Müslümanlar için yaptığı çalışmada, nüfuslarının 268.971 ile toplam nüfusun %3'ünü oluşturduğunu ortaya koymuştur.
Pomakların yakın ataları, Osmanlı devrinin "Voynuk" asker organizasyonu içinde yer alan Trak asıllı Bulgarlardır. Türklerin hizmetinde olmaları sebebiyle, diğer Bulgarların yardımcı anlamında onlara "Pomagaçi" demeleri sonucunda, ortaya zamanla "Pomak"a dönüşecek bir söz çıkmıştır ki, bu da onların daha sonraki etnik isimleri olacaktır. Hiçbir zaman Voynuk mensubu olmamış Torbeş ve Goranların da Pomak gösterilmeleriyse esastan yanlıştır. Bunun altında, Pomakların sayıca çok gösterilmek istenmesi yatmaktadır. Pomaklar ve diğerleri birbirlerine yakın Bulgar ağızlarını konuşurlar. İşte, ortaklık da ancak ve zaten bundan ve İslam inancından ibarettir. Makedonca denilen dil dahi, aynen bugünkü Makedonların çoğu gibi Bulgar aslından gelmektedir.
Yunanistan
1924 Lozan Mübadelesinden önce Selanik ilinin Drama ile Kavala kazalarına bağlı bazı köylerde ve Vodina kazasına bağlı Karacaova Moglena, Almopia bölgesine 1100 yıllarından Orta Asya'dan gelen Türkler yerleştiğini Yunanlı tarihçi Zanaros eserinde yazmaktadır. 1389 yılında Osmanlı dönemidede 2 nci Türk yerleşimi olur. Alman gezgin Adolf Struck Karacaova'ya yaptığı gezi sonucu yazdığı kitapta Gostolyub (Konstantia) gibi 300 nüfuslu ve iki parçalı köylerde sadece Pomakların yaşadığını söylüyor. Ayrıca Karacaova'daki Ulahlar Meglen-Aromanians üzerine araştırma yapan Theodor Capidan kitabında bu bölgede Pomakların yaşadığını ifade ediyor. Şu an İskeçe ve Gümülcine'de 30.000 civarında Pomak yaşamaktadır.Makedonya
Makedonya'da Pomaklar Berova, Debre, Manastır, Struga, Dolna Reka ve Üsküp civarında yaşamaktadırlar. Nüfusları tam tespit edilememekle birlikte toplam 40.000 olduğu söylenmektedir.Arnavutluk
Arnavutluk'ta Pomaklar genellikle Makedonya sınırına civarında yaşamaktadırlar. Fakat bugüne kadar Arnavutluk Pomakları hakkında çokta ayrıntılı araştırma olmamıştır hatta tamamen yok sayılmışlardır. Tahmin edilen nüfusları oldukça ilgi çekicidir. Çünkü kaynaklar Arnavutluk'taki Pomak nüfusunu 80.000-120.000 olduğunu tahmin etmektedirler.Diğer yerler
Tüm bunların yanında 1878 göçleri döneminde 20.000 ailenin İtalya'ya ve 1.000 ailenin de İsviçre'ye göç ettirildiği ve iskân edildikleri verisi mevcuttur.
Rodop Dağları çevresinde yaşayan Pomaklar tarafından kurulan ve 1879-1886 yılları arasında hayatta kalan kısa ömürlü kendi kendini yöneten tarihteki tek Pomak devletidir.Tarihçe
93 Harbi'nin sonlarına doğru Plevne bölgesi düşmüş. Lofça Pomaklarının yüz binlercesi katledilmiş ve sağ kalanlar Trakya'ya ve askeri gücü olanlar ise Rodop Dağları'ndaki güvenli Pomak köylerine kaçmıştı. 3 Mart 1878'de imzalanan Ayastefanos Antlaşması'nın ardından Bulgar ve Rus egemenliğine girme tehlikesinden ötürü Rodoplar'daki Pomak halkı, Pomak Tımraş Hükümeti'ni Rodoplu Pomak 30 milletvekilinin ve yaklaşık 100 nahiye müdürünün de onayını alan Ahmed Ağa Timirski, Abdullah Efendi ve Kara Yusuf Çavuş önderliğinde kurmuştur. 16 Mayıs 1879 tarihinde, İstanbul'da bulunan devletlerin elçiliklerine gönderdikleri mektupla bağımsızlıklarını ve nedenlerini tüm devletlere açıkça beyan etmişlerdir. Bu geçici hükümet, Berlin Antlaşması imzalandıktan sonra, söz konusu antlaşmayı kabul etmeyerek ordusunu dağıtmamış ve bağımsızlığını ilan etmiştir. Aynı yıl kendi cumhuriyetini kurduğunu ilan eden ve uluslararası antlaşmalar doğrultusunda dahil olduğu Doğu Rumeli'ye vergi ödemeyi reddeden Timraş, 17 köyü içine almaktaydı. 1880 yılında bünyesinde taşıdığı köy sayısı 21'e ulaşmıştı. Bunların başlıcaları; Trigrad, Mugla, Beden, Mihalkovo, Skoblevo, Churukovo ve Devin'di. 1882'de bölgeyi kontrol altına almaya çalışan Doğu Rumeli saldırılarını durdurdu. 
5 Nisan 1886'da Bulgaristan Prensliği ile imzalanan Tophane Sözleşmesi uyarınca Kırcaali çevresi ile Timraş Cumhuriyeti toprakları Osmanlı Devleti'ne bırakılmış ve aynı yıl bölgeye giren Osmanlı ordusu cumhuriyete son vermiştir. Cumhuriyetin yıkılmasına rağmen bölgede yaşamaya devam eden Timraşlılar, Osmanlı'nın Balkanlar'da hakimiyetini kaybetmesinin ardından topraklarını 1912'ye kadar terk etmişlerdir.